सायबर सुरक्षा उपक्रम 2025: भारतामध्ये डिजिटल विस्तारामुळे सायबर फसवणुकींचा धोका वाढला असून सरकारने कायदे, तंत्रज्ञान आणि जनजागृतीच्या माध्यमातून या गुन्ह्यांविरुद्ध लढा तीव्र केला आहे. माहिती तंत्रज्ञान कायदा, डेटा संरक्षण कायदा आणि नवीन ऑनलाइन गेमिंग विधेयकांमुळे सायबर सुरक्षा अधिक बळकट झाली आहे. CERT-In, I4C आणि NCIIPC सारख्या संस्थांनी फसव्या सिम कार्ड्स, ऑनलाइन खाती आणि डीपफेक धोके रोखण्यासाठी कार्यवाही केली आहे. ७८२ कोटी रुपयांचा निधी आणि नागरिकांसाठी तक्रार पोर्टल, हेल्पलाइन व प्रशिक्षण उपक्रम हे भारताच्या सायबर संरक्षण प्रयत्नांचे प्रमुख घटक आहेत.
१. SCERT-In आणि “Digital Threat Report 2024”
CERT-In (Indian Computer Emergency Response Team) यांनी Digital Threat Report 2024 प्रकाशित केली आहे, ज्यात भारतातील सायबर धोके, घडामोडी आणि धोके ओळखण्याच्या प्रवृत्त्यांचा सखोल आढावा दिला आहे. cert-in.org.in+1
या अहवालात विविध प्रकारचे हल्ले (डेटा चोरी, रँसमवेअर, क्लाउड धोके इ.) आणि अत्याधुनिक धोके (उदा. LLM prompt hacking, IoT डिव्हायसेसवरील जोखीम) यांची भविष्यसूचना करण्यात आली आहे. cert-in.org.in
CERT-In च्या वार्षिक अहवालातून हे दिसते की ते वर्षानुवर्षे सुरक्षा घटनांवर लक्ष ठेवतात, वेब पृष्ठ विस्थापन निरीक्षण करतात, बॉटनेट मागोवा घेतात आणि प्रशिक्षण व कार्यशाळा आयोजित करतात. cert-in.org.in
२. कायदेशीर / नियामक धोरणे
Digital Personal Data Protection Act, 2023 (DPDP Act, 2023)
– हा अधिनियम लोकांच्या डिजिटल वैयक्तिक डेटाच्या संरक्षणासाठी पारित झाला आहे. Wikipedia
– तथापि, या अधिनियमासंबंधित नियम (Rules) अद्याप पूर्णरित्या लागू झालेले नाहीत; ३ जानेवारी २०२५ रोजी त्यांचे प्रारूप (Draft Rules, 2025) सरकारने जाहीर केले आहे आणि सार्वजनिक अभिप्रायासाठी ठेवले आहे. DLA Piper Data ProtectionPromotion and Regulation of Online Gaming Act, 2025
– हा कायदा 21 ऑगस्ट 2025 रोजी संसदेत पारित झाला आणि राष्ट्रपतींच्या मंजुरीनंतर कायद्यात्मक दर्जा प्राप्त झाला आहे. MeitY+3Press Information Bureau+3Legal 500+3
– हा कायदा “रिअल मनी” ऑनलाइन गेमिंग (उदा. पैशावर आधारित बेटिंग किंवा स्पर्धात्मक गेम्स जिथे थेट आर्थिक व्यवहार होतात) प्रतिबंधित करेल, तसेच ई-स्पोर्ट्स, सामाजिक गेम्स यांना नियमनात आणेल. The Indian Express+5PRS Legislative Research+5Tsaaro+5
– हा कायदा 1 ऑक्टोबर 2025 पासून लागू होणार असल्याची खबर आहे. The Indian Express+2MeitY+2
– नवीन कायद्यानुसार, ज्यांनी नियम तोडले तर दंड आणि कारावासाची तरतूद आहे — उदाहरणार्थ, 3 वर्षापर्यंत कारावास व ₹1 कोटी पर्यंत दंड. The Indian Express+2Press Information Bureau+2
३. धोका वाढ आणि घटना नोंदी
सरकारी आकडेवारीनुसार, 2024 मध्ये उच्च मूल्याच्या सायबर फसवणूक प्रकरणांची संख्या 4 पटाने वाढली आणि त्यात आर्थिक नुकसान अमेरिकन डॉलरमध्ये $20 दशलक्ष इतके झाले असल्याची माहिती आहे. Reuters
काही वृत्तांनुसार, 2024 मध्ये भारताने सायबर फसवणुकीत ₹22,845 कोटींचा तोटा केला असल्याचा अंदाज आहे, जो 2023 च्या तुलनेत 206% अधिक आहे. The Times of India
परंतु लक्षात घ्या की या उच्च आकडे काही गुन्हे अधिक गंभीर प्रकरणांवर आधारित आहेत; सर्व तक्रारी FIR किंवा तपास तुल्य होतात असे नाही. Ministry of Home Affairs+3MEDIANAMA+3Digital Sansad+3
एक गंभीर बाब म्हणजे, 2024 मध्ये National Cybercrime Reporting Portal (NCRP) वर दाखल करण्यात आलेल्या सायबर गुन्ह्यांपैकी केवळ ~2.43% प्रकरणांमध्ये FIR नोंदवण्यात आल्या — म्हणजे सर्व तक्रारी तपासात रूपांतरित होत नाहीत. MEDIANAMA
गृह मंत्रालयाच्या प्रतिसादानुसार, 2024 मध्ये राज्य/केंद्रीय पोलिसांनी 6.69 लाखाहून अधिक सिम कार्ड्स आणि ~1,32,000 IMEI नंबर्स ब्लॉक केले आहेत. Ministry of Home Affairs
४. संरचनात्मक संस्था आणि उपक्रम : सायबर सुरक्षा उपक्रम 2025
I4C (Indian Cyber Crime Coordination Centre)
– हे केंद्र केंद्र सरकार अंतर्गत कार्य करते आणि संपूर्ण देशातील सायबर गुन्ह्यांचा समन्वय, तपास सहाय्यता व तंत्रज्ञान सहाय्य पुरवते.राष्ट्रीय सायबर गुन्हे अहवाल पोर्टल (NCRP)
– हा ऑनलाइन पोर्टल 11 डिसेंबर 2023 रोजी सुरू झाला आहे, नागरिकांना सायबर गुन्ह्यांची तक्रार नोंदवण्याची सुविधा देतो.
– या पोर्टलला 1930 हे टोल-फ्री हेल्पलाइन क्रमांक जोडले गेले आहे, ज्याद्वारे नागरिकांना त्वरित सल्ला व मार्गदर्शन दिले जाते.राज्य व केंद्र सरकारांनी विविध सायबर सुरक्षा केंद्रे, फॉरेन्सिक प्रयोगशाळा व प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवले आहेत (तुमच्या दिलेल्या वर्णनाप्रमाणे).
सायबर सुरक्षा बजेट, जनजागृती मोहीम, शालेय/महाविद्यालयीन शिक्षणात सायबर स्वच्छता (cyber hygiene) विषयांचा समावेश अशा उपाययोजना राबवली जात आहेत.
