योजनांचा उद्देश आणि स्वरूप : आयुष्मान भारत / AB-PMJAY
Ayushman Bharat – PMJAY (Pradhan Mantri Jan Arogya Yojana) ही भारत सरकारची एक प्रमुख आरोग्य विमा / आश्वासन योजना आहे. nha.gov.in
या योजनेअंतर्गत, पात्र कुटुंबांना दर वर्षी ₹5,00,000 (पाच लाख रुपये) पर्यंतचा आरोग्य खर्च (दुसरी आणि तृतीयक देखभालीसाठी) योजनेअंतर्गत सार्वजनिक व खाजगी अँपेन्ल्ड हॉस्पिटलमध्ये कॅशलेस सुविधा मिळते. nha.gov.in
या योजनेचा लाभ 12 कोटी कुटुंबे (अंदाजे 55 कोटी लोकसंख्या) या वर्गाचा खालचा 40% लोकसंख्या यांच्यासाठी निश्चित केला आहे. nha.gov.in+2myScheme+2
हे पूर्णपणे सरकारी निधीत चालणारे आश्वासन/विमा स्वरूपाचे आहे. केंद्रीय व राज्य सरकारे एकत्रितपणे याची अंमलबजावणी करतात. nha.gov.in+1
योजना कुटुंबाची संख्या, वय, बचती किंवा पूर्वस्थिती (pre-existing conditions) यांच्यावर मर्यादा करत नाही — म्हणजेच, कुटुंबाचा आकार, आजाराचा इतिहास काहीही असला तरी पात्र असल्यास लाभ मिळू शकतो. nha.gov.in
योजनेअंतर्गत रुग्णालयीन उपचारासाठी प्रारंभिक 3 दिवसांचे पूर्व-देखभाल (pre-hospitalization) आणि 15 दिवसांचे नंतरचे (post-hospitalization) खर्च देखील कव्हर होतात. nha.gov.in
यश, आकडेवारी आणि सुधारणा (२०२३–२५ च्या कालावधीत)
योजनेच्या सात वर्षांच्या कालावधीत विविध सरकार प्रचारपत्र, आरोग्य मंत्रालय आणि राष्ट्रीय आरोग्य प्राधिकरणाने जे अद्ययावत आकडे सार्वजनिक केले आहेत, त्यावर आधारित:
| घटक | आकडे / माहिती | स्त्रोत |
|---|---|---|
| आरंभीची सुरूवात | 23 सप्टेंबर 2018 (रांची, झारखंड) | nha.gov.in+2myScheme+2 |
| कार्ड जारी करणारे | 30 जून 2024 पर्यंत 34.7 कोटीपेक्षा अधिक आयुष्मान कार्ड जारी | mohfw.gov.in |
| रुग्णालयीन प्रवेश (authorised admissions) | 7.37 कोटी पेक्षा जास्त प्रवेश (hospital admissions) प्रमाणित केले गेले, खर्च ₹1 लाख कोटी पर्यंत | mohfw.gov.in |
| ARYA / प्राथमिक आरोग्य केंद्र (Ayushman Arogya Mandir) | 1,63,402 केन्द्रे कार्यान्वित | Press Information Bureau |
| तपासण्या / स्क्रीनिंग्स | • उच्च रक्तदाब (Hypertension): 55.66 कोटी तपासण्या Press Information Bureau+2All India Radio News+2 • मधुमेह: 48.44 कोटी तपासण्या Press Information Bureau+1 • तोंडाचा कर्करोग (Oral cancer) तपासणी: 32.80 कोटी तपासण्या Press Information Bureau • गर्भाशय ग्रीवा (Cervical cancer) तपासणी: 14.90 कोटी तपासण्या Press Information Bureau • स्तन कर्करोग (Breast cancer) तपासणी: 10.04 कोटी पेक्षा अधिक तपासण्या Press Information Bureau | |
| योग / वेलनेस सत्रे | 2.80 कोटी पेक्षा अधिक योग / वेलनेस सत्रे (till Dec 2023) | Press Information Bureau |
| टेलिकन्सल्टेशन | 17 कोटी पेक्षा जास्त टेलिकन्सल्टेशन (teleconsultations) | Press Information Bureau |
| आर्थिक बचत / आर्थिक परिणाम | सरकारचे दावा: आरोग्यसेवेवरील खिशाबाहेरील खर्च (OOPE) कमी होणे; अनेक कुटुंबांचा “औषध खर्चामुळे गरिबीत जाण्यापासून” बचाव | The Economic Times+2India Government+2 |
| विस्तार / सुधारणाः वरिष्ठ नागरिक | सप्टेंबर 2024 मध्ये निर्णय: 70 वर्षांवरील सर्व नागरिकांना, त्यांच्या उत्पन्नाची पर्वा न करता, या योजनेचा लाभ देणे. India Government |
मर्यादा आणि आव्हाने (अधिकार्‍यांच्या आणि तज्ञांच्या आकलनानुसार)
काही राज्ये किंवा केंद्रशासित प्रदेशांच्या योजनेतील अंमलबजावणीत वेगवेगळेपणा असतो — म्हणजे, सर्व ठिकाणी समान दर्जाची सेवा न मिळणे.
काहीदा रुग्णालये किंवा सेवा पुरवणारे भागीदार (empanelled hospitals) पुरेसे नसणे किंवा लॉजिस्टिक अडथळे येणे.
जागतिक आणि तांत्रिक आरोग्यसेवा मागणीनुसार सुधारणा महत्त्वाची आहे — आरोग्य तंत्रज्ञान, डेटा प्रबंधन, डिजिटल हेल्थ इत्यादीमुळे ऑपरेशनल कार्यपद्धती सतत सुधारावी लागते.
मूळ आरोग्य सेवांवर (Primary Health Care) अधिक भर देणे आवश्यक आहे, कारण जास्त भार तृतीयक व विशेष उपचारांवर पडू न देणे हे धोरणात्मक लक्ष्य आहे.
