भारतातील डिजिटल पेमेंट क्रांती सातत्याने पुढे जात असून, त्याचे एक स्पष्ट प्रतिबिंब म्हणजे रिझर्व्ह बँकेच्या डिजिटल पेमेंट्स इंडेक्समध्ये (RBI-DPI) झालेली भरीव वाढ. RBI डिजिटल पेमेंट्स इंडेक्स (RBI-DPI)
सध्याचा स्कोअर: मार्च २०२५ – 493.22
सप्टेंबर २०२४ मध्ये: 465.33
म्हणजेच, केवळ सहा महिन्यांत लक्षणीय वाढ
डिजिटल पेमेंट्स इंडेक्स म्हणजे काय?
RBI-DPI हे एक मोजमापाचे साधन आहे, जे भारतभरातील डिजिटल पेमेंट्सचा विकास, व्याप्ती आणि सवयी यांचा मागोवा घेतं.
सुरुवात:
जानेवारी 2021 मध्ये
बेस वर्ष: मार्च 2018 (स्कोअर = 100)
इंडेक्स मोजण्यासाठी वापरले जाणारे पाच पॅरामीटर्स:
| पॅरामीटर | वजन (Weightage) | अर्थ |
|---|---|---|
| 1. पेमेंट सक्षम करणारे | 25% | डिजिटल व्यवहार करण्यासाठी असलेल्या सुविधा (उदा. बँक खाते, इंटरनेट) |
| 2. मागणी बाजूची पायाभूत सुविधा | 10% | ग्राहकांची डिजिटल व्यवहाराची तयारी |
| 3. पुरवठा बाजूची पायाभूत सुविधा | 10% | सेवा पुरवठादार (बँका, UPI, QR कोड्स) यांची उपलब्धता |
| 4. पेमेंट कार्यप्रदर्शन | 45% | व्यवहारांची संख्या व आर्थिक मूल्य |
| 5. ग्राहक केंद्रितता | 5% | ग्राहक अनुभव, सुरक्षितता, विश्वास |
RBI-DPI वाढीचा इतिहास (2018 – 2025)
| वर्ष | निर्देशांक स्कोअर |
|---|---|
| मार्च 2018 | 100 (बेस वर्ष) |
| मार्च 2019 | 153.47 |
| मार्च 2020 | 207.84 |
| मार्च 2022 | 349.30 |
| मार्च 2024 | 445.50 |
| सप्टेंबर 2024 | 465.33 |
| मार्च 2025 | 493.22 |
७ वर्षांत ४ पट वाढ — हे भारतातील डिजिटल व्यवहारांची गती स्पष्ट दर्शवते.
वाढीचे कारण काय?
UPI व्यवहारात वाढ
QR-कोड आधारित व्यवहार सर्वत्र लोकप्रिय
डिजिटल बँकिंग आणि फिनटेक स्टार्टअप्सचा विस्तार
डिजिटल इंडिया योजनेचा प्रभाव
ग्रामीण भागात डिजिटल साक्षरतेत वाढ
भारताच्या डिजिटल अर्थव्यवस्थेसाठी महत्त्व
DPI म्हणजे डिजिटल प्रगतीचा आरसा
धोरणकर्त्यांना निर्णय घेण्यासाठी बेंचमार्क
डिजिटल असमानतेची माहिती आणि उपाययोजना
आर्थिक समावेशनाला चालना
निष्कर्ष: RBI डिजिटल पेमेंट्स इंडेक्स (RBI-DPI)
RBI-DPI मध्ये वाढ म्हणजे केवळ आर्थिक व्यवहारांचे डिजिटायझेशन नाही, तर ही सामान्य नागरिकांमध्ये डिजिटल स्वीकृतीची आणि आत्मनिर्भरतेची खूण आहे. भारत हळूहळू पूर्णपणे डिजिटल अर्थव्यवस्था बनण्याच्या दिशेने आत्मविश्वासाने वाटचाल करत आहे.
