भारतातील डिजिटल पेमेंट क्रांती सातत्याने पुढे जात असून, त्याचे एक स्पष्ट प्रतिबिंब म्हणजे रिझर्व्ह बँकेच्या डिजिटल पेमेंट्स इंडेक्समध्ये (RBI-DPI) झालेली भरीव वाढ. RBI डिजिटल पेमेंट्स इंडेक्स (RBI-DPI)
सध्याचा स्कोअर: मार्च २०२५ – 493.22
-
सप्टेंबर २०२४ मध्ये: 465.33
-
म्हणजेच, केवळ सहा महिन्यांत लक्षणीय वाढ
डिजिटल पेमेंट्स इंडेक्स म्हणजे काय?
RBI-DPI हे एक मोजमापाचे साधन आहे, जे भारतभरातील डिजिटल पेमेंट्सचा विकास, व्याप्ती आणि सवयी यांचा मागोवा घेतं.
सुरुवात:
-
जानेवारी 2021 मध्ये
-
बेस वर्ष: मार्च 2018 (स्कोअर = 100)
इंडेक्स मोजण्यासाठी वापरले जाणारे पाच पॅरामीटर्स:
| पॅरामीटर | वजन (Weightage) | अर्थ |
|---|---|---|
| 1. पेमेंट सक्षम करणारे | 25% | डिजिटल व्यवहार करण्यासाठी असलेल्या सुविधा (उदा. बँक खाते, इंटरनेट) |
| 2. मागणी बाजूची पायाभूत सुविधा | 10% | ग्राहकांची डिजिटल व्यवहाराची तयारी |
| 3. पुरवठा बाजूची पायाभूत सुविधा | 10% | सेवा पुरवठादार (बँका, UPI, QR कोड्स) यांची उपलब्धता |
| 4. पेमेंट कार्यप्रदर्शन | 45% | व्यवहारांची संख्या व आर्थिक मूल्य |
| 5. ग्राहक केंद्रितता | 5% | ग्राहक अनुभव, सुरक्षितता, विश्वास |
RBI-DPI वाढीचा इतिहास (2018 – 2025)
| वर्ष | निर्देशांक स्कोअर |
|---|---|
| मार्च 2018 | 100 (बेस वर्ष) |
| मार्च 2019 | 153.47 |
| मार्च 2020 | 207.84 |
| मार्च 2022 | 349.30 |
| मार्च 2024 | 445.50 |
| सप्टेंबर 2024 | 465.33 |
| मार्च 2025 | 493.22 |
७ वर्षांत ४ पट वाढ — हे भारतातील डिजिटल व्यवहारांची गती स्पष्ट दर्शवते.
वाढीचे कारण काय?
-
UPI व्यवहारात वाढ
-
QR-कोड आधारित व्यवहार सर्वत्र लोकप्रिय
-
डिजिटल बँकिंग आणि फिनटेक स्टार्टअप्सचा विस्तार
-
डिजिटल इंडिया योजनेचा प्रभाव
-
ग्रामीण भागात डिजिटल साक्षरतेत वाढ
भारताच्या डिजिटल अर्थव्यवस्थेसाठी महत्त्व
-
DPI म्हणजे डिजिटल प्रगतीचा आरसा
-
धोरणकर्त्यांना निर्णय घेण्यासाठी बेंचमार्क
-
डिजिटल असमानतेची माहिती आणि उपाययोजना
-
आर्थिक समावेशनाला चालना
निष्कर्ष: RBI डिजिटल पेमेंट्स इंडेक्स (RBI-DPI)
RBI-DPI मध्ये वाढ म्हणजे केवळ आर्थिक व्यवहारांचे डिजिटायझेशन नाही, तर ही सामान्य नागरिकांमध्ये डिजिटल स्वीकृतीची आणि आत्मनिर्भरतेची खूण आहे. भारत हळूहळू पूर्णपणे डिजिटल अर्थव्यवस्था बनण्याच्या दिशेने आत्मविश्वासाने वाटचाल करत आहे.
