भारताचे पर्यटन क्षेत्र आणि २०४७ चे व्हिजन
भारत सरकारने २०४७ पर्यंतचा एक भव्य आणि स्पष्ट व्हिजन तयार केला आहे – तो म्हणजे भारताला ३२ ट्रिलियन डॉलर्सची अर्थव्यवस्था बनवणे. या आर्थिक प्रवासात पर्यटन क्षेत्राला महत्त्वाचे इंजिन मानले जात आहे. सध्या जिथे पर्यटनाचा GDP मध्ये ५-६% वाटा आहे, तिथे २०४७ पर्यंत हा वाटा १०% पर्यंत नेण्याचे लक्ष्य ठेवण्यात आले आहे. हे उद्दिष्ट फक्त आकड्यांपुरते नाही, तर रोजगार निर्मिती, सांस्कृतिक जागरूकता आणि आंतरराष्ट्रीय कनेक्टिव्हिटी वाढवण्यासही मदत करणारे आहे. ३२ ट्रिलियन डॉलर्स अर्थव्यवस्था भारत
सध्याची परिस्थिती:
भारताचा जीडीपीमध्ये पर्यटनाचा सध्याचा वाटा: सुमारे ५% ते ६%
जागतिक पर्यटन उत्पन्नात भारताचे स्थान: १४वे (२०२३ पर्यंत)
CAGR (चक्रवाढ दर): अंदाजे २४%
सरकारचे उद्दिष्ट: २०४७ पर्यंत दुप्पट वाटा (१०%)
पर्यटन क्षेत्राचे महत्त्व:
रोजगार निर्मिती: विशेषतः ग्रामीण व निमशहरी भागात मोठी संधी
परकीय चलन मिळवण्याचे साधन
सांस्कृतिक राजनयाचे (Cultural Diplomacy) माध्यम
पायाभूत सुविधा (infrastructure) वाढण्यास चालना
पर्यावरणीय, वैद्यकीय आणि साहसी पर्यटनात भारताचे जागतिक स्थान मजबूत करणे
भारतातील प्रमुख पर्यटन प्रकार:
| प्रकार | वैशिष्ट्ये / उदाहरणे |
|---|---|
| आध्यात्मिक पर्यटन | वाराणसी, काशी, तिरुपती, अमरनाथ |
| साहसी पर्यटन | लडाख ट्रेक्स, सिक्कीम, स्पिती व्हॅली |
| समुद्रकिनारी पर्यटन | गोवा, केरळ, अंदमान |
| सांस्कृतिक पर्यटन | ताज महोत्सव, कुंभमेळा, जयपूर लिट. फेस्ट |
| वैद्यकीय पर्यटन | ‘Heal in India’, AIIMS, अपोलो हॉस्पिटल्स |
| वन्यजीव पर्यटन | जिम कॉर्बेट, रणथंबोर, काझीरंगा |
मुख्य अडचणी:
पायाभूत सुविधा अपुरी – रस्ते, स्वच्छतागृहे, ट्रान्सपोर्टमध्ये उणीवा
पर्यावरणावर परिणाम – अति-पर्यटनामुळे परिसंस्था धोक्यात
सेवा दर्जामध्ये विसंगती – काही ठिकाणी अनुभव फारच खराब असतो
हंगामावर अवलंबून पर्यटन – काही भागात फक्त विशिष्ट काळात गर्दी
कमी प्रसिद्ध ठिकाणांचा प्रचार नाही
सांस्कृतिक असंवेदनशीलता – पर्यटक आणि स्थानिकांमध्ये टोकाचे वागणूक
सरकारचे महत्त्वाचे उपक्रम:
| योजना / उपक्रम | उद्दिष्ट |
|---|---|
| 50 डेस्टिनेशन चॅलेंज मोड (2025) | पर्यटनस्थळांचे पायाभूत सुधारणे |
| स्वदेश दर्शन योजना | थीम बेस्ड पर्यटन सर्किट्स |
| PRASAD योजना | तीर्थक्षेत्र आणि वारसा स्थळ विकास |
| Heal in India उपक्रम | वैद्यकीय पर्यटनासाठी केंद्र |
| अतिथी देवो भव | आतिथ्य कर्मचाऱ्यांचे प्रशिक्षण |
| ई-व्हिसा सुधारणा | विदेशी पर्यटकांना सुलभ व्हिसा सेवा |
| हरित पर्यटन / Sustainable Tourism | पर्यावरणपूरक प्रवासाला प्रोत्साहन |
| 2025-26 रोजगार उपाययोजना | मुद्रा कर्ज, राज्यांना प्रोत्साहन, गृह-पर्यटनास मदत |
२०४७ चे धोरणात्मक व्हिजन:
भारताचे पर्यटन GDP मध्ये १०% पर्यंत वाढवणे
रोजगाराच्या कोट्यवधी संधी निर्माण करणे
भारतीय संस्कृती आणि वारशाचा जागतिक प्रचार
भारताला पर्यटनासाठी ‘Global Preferred Destination’ बनवणे
निष्कर्ष: ३२ ट्रिलियन डॉलर्स अर्थव्यवस्था भारत
पर्यटन हे केवळ फिरण्याचं साधन नसून आर्थिक विकास, सामाजिक समावेश आणि जागतिक प्रभाव याचं बळकट साधन बनू शकतं. सरकारचे २०४७ चे व्हिजन, शाश्वत पर्यटनावर लक्ष केंद्रित करून, भारताला जागतिक अर्थव्यवस्थेत एक पर्यटन-सुपरपॉवर बनवण्याच्या दिशेने नेतो आहे.
