सेंट्रल बँक डिजिटल करन्सी (CBDC) भारत : भारतीय रिझर्व्ह बँकेने (RBI) देशातील डिजिटल चलन – ई-रुपी अधिक प्रभावी आणि सर्वसमावेशक बनवण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल उचलले आहे.
८ ऑक्टोबर २०२५ रोजी आरबीआयने रिटेल सँडबॉक्स लाँच केला आहे, जो प्रत्यक्षात एक “प्रयोगशाळा” आहे जिथे फिनटेक कंपन्या (FinTechs) आणि बँका नवीन डिजिटल पेमेंट सोल्यूशन्सची चाचणी घेऊ शकतात.
या सँडबॉक्सचा उद्देश असा आहे की – भारताच्या सेंट्रल बँक डिजिटल करन्सी (CBDC) म्हणजेच ई-रुपी चा वापर अधिक व्यापक करणे आणि त्यामध्ये नवकल्पना आणणे. या सँडबॉक्समुळे फिनटेक स्टार्टअप्सना RBI च्या तांत्रिक पायाभूत सुविधांचा वापर करून नवीन अॅप्स, पेमेंट सिस्टम्स आणि टोकनायझेशन उपाय तयार करता येतील.
ई-रुपीची सुरुवात १ डिसेंबर २०२२ रोजी रिटेल पातळीवर पायलट स्वरूपात झाली होती, आणि आज या प्रकल्पाशी सुमारे ७० लाख वापरकर्ते जोडले गेले आहेत. हे व्यवहार आता अनेक प्रमुख बँकांच्या माध्यमातून होत आहेत.
ई-रुपी म्हणजे काय?
ई-रुपी हे भारतीय रुपयाचेच डिजिटल स्वरूप आहे. यात दोन प्रकार आहेत –
रिटेल सीबीडीसी (Retail CBDC): सामान्य लोकांसाठी, रोजच्या व्यवहारांसाठी.
घाऊक सीबीडीसी (Wholesale CBDC): बँका आणि मोठ्या वित्तीय संस्थांमधील व्यवहारांसाठी.
क्रिप्टोकरन्सीप्रमाणे ते खाजगी संस्थांकडून तयार न होता, आरबीआयद्वारे थेट जारी केले जाते आणि त्याची किंमत भौतिक रुपयाइतकीच असते.
या सँडबॉक्सद्वारे फिनटेक कंपन्यांना खालील गोष्टी करण्याची संधी मिळणार आहे:
ई-रुपी प्लॅटफॉर्मवर नवीन तंत्रज्ञानाची चाचणी घेणे
वास्तववादी रिटेल व्यवहारांचे अनुकरण करणे
ऑफलाइन मोडसह सुरक्षित, जलद आणि स्वस्त डिजिटल पेमेंट उपाय तयार करणे
टोकनायझेशनद्वारे डिजिटल रुपयाचे व्यवहार अधिक सुरक्षित बनवणे
या उपक्रमाचे नेतृत्व आरबीआयचे मुख्य महाव्यवस्थापक सुवेंदू पाटी करत आहेत. त्यांचे मत आहे की टोकन-आधारित प्रणालीमुळे व्यवहार अधिक सहज, जलद आणि सुरक्षित होतील आणि भारतीय बँकिंग क्षेत्रात नवे अध्याय उघडतील.
सोप्या भाषेत सांगायचे तर, हा उपक्रम म्हणजे डिजिटल रुपयाचा “ओपन इनोव्हेशन प्रयोगशाळा” आहे – जिथे बँका आणि फिनटेक एकत्र येऊन भारताच्या डिजिटल अर्थव्यवस्थेला नवा वेग देऊ शकतात.
मुख्य मुद्दे एकत्रितपणे: सेंट्रल बँक डिजिटल करन्सी (CBDC) भारत
लाँच: ८ ऑक्टोबर २०२५
लाँच संस्था: भारतीय रिझर्व्ह बँक (RBI)
ई-रुपी रिटेल पायलट सुरू: १ डिसेंबर २०२२
वापरकर्ते: सुमारे ७ दशलक्ष
उद्देश: फिनटेकना सीबीडीसी उपायांची चाचणी घेण्याची परवानगी
प्रकार: रिटेल आणि घाऊक सीबीडीसी
वैशिष्ट्ये: टोकनायझेशन, रिअल-टाइम चाचणी, फिनटेक सहयोग, सुरक्षित व्यवहार
