अलिकडे भारताचे उपराष्ट्रपती एका परिषदेत म्हणाले होते की, “भारताचा जागतिक शक्ती म्हणून खरा उदय त्याच्या बौद्धिक आणि सांस्कृतिक प्रभावासोबतच व्हायला हवा.” म्हणजे केवळ आर्थिक किंवा लष्करी शक्ती पुरेशी नाही, तर भारताच्या ज्ञान, विचार, संस्कृती आणि परंपरांनीही जागतिक स्तरावर प्रभाव टाकायला हवा. भारताचा बौद्धिक वारसा
भारताची बौद्धिक परंपरा का महत्त्वाची आहे?
भारतात हजारो वर्षांपासून विचार, ज्ञान आणि तत्त्वज्ञानाची समृद्ध परंपरा आहे.
वेद, उपनिषदे, भगवद्गीता – जगभरात शिकवल्या जातात.
नालंदा, तक्षशिला यांसारख्या प्राचीन विद्यापीठांनी जगाला शिक्षणाची नवी दिशा दिली.
पाणिनी (व्याकरण), आर्यभट्ट (गणित-खगोलशास्त्र), कौटिल्य (राजनीती) – यांचे ज्ञान आजही मान्यताप्राप्त आहे.
आधुनिक विचारवंत – विवेकानंद, टागोर, अमर्त्य सेन – यांनी भारताच्या बौद्धिक शक्तीचा प्रचार जगभर केला.
भारताचा सांस्कृतिक प्रभाव कसा पसरतो आहे?
भारताची संस्कृती आज जगभर पोहोचली आहे:
योग – आता २१ जून रोजी संपूर्ण जग “आंतरराष्ट्रीय योग दिन” साजरा करतं.
आयुर्वेद, ध्यान, माइंडफुलनेस – आरोग्य क्षेत्रात भारताचं पारंपरिक ज्ञान आज जागतिक ट्रेंड बनलंय.
बॉलीवूडचे चित्रपट – नायजेरिया, इजिप्त, रशिया यांसारख्या देशांमध्येही खूप लोकप्रिय आहेत.
होळी, दिवाळी – लंडन, न्यूयॉर्क, सिडनीसारख्या शहरांमध्येही साजरे होतात.
भारतीय साहित्य व पाककृती – विविध देशांतील लोक भारतीय कादंबऱ्या व जेवण आवर्जून स्वीकारतात.
भारत यासाठी काय करत आहे?
राष्ट्रीय शिक्षण धोरण (NEP 2020) – भारतीय ज्ञान प्रणाली, भारतीय भाषांना प्रोत्साहन, विचारक्षमतेवर भर.
डिजिटल प्लॅटफॉर्म – SWAYAM, AAPAR यासारखे ऑनलाइन शिक्षण उपक्रम.
पीएम युवा 3.0 – तरुण लेखकांना देशाच्या वारशावर लेखनासाठी प्रोत्साहन.
संशोधन उपक्रम – Quantum Computing, AI Mission, राष्ट्रीय संशोधन प्रतिष्ठान.
सांस्कृतिक उपक्रम – ‘कलाग्राम’, ‘विकसित भारत 2047’, ‘India Leadership Conclave’.
भारतासमोर काही आव्हानेही आहेत:
शैक्षणिक संस्थांमध्ये स्वातंत्र्य कमी होत आहे.
वैचारिक एकांगीपणा वाढतो आहे, विविध दृष्टिकोन दडपले जात आहेत.
संशोधनासाठी निधी कमी, त्यामुळे ‘ब्रेन ड्रेन’ (विद्वानांचे परदेशात स्थलांतर) वाढतो आहे.
तरुण पिढी भारतीय भाषांपासून आणि परंपरांपासून दूर जाते आहे.
जागतिक डिजिटल प्लॅटफॉर्मवर भारतीय सामग्रीचे प्रतिनिधित्व मर्यादित आहे.
भविष्यासाठी काय करायला हवे?
विद्यापीठांना स्वायत्तता देणे, मुक्त विचाराला पाठिंबा देणे.
सांस्कृतिक शिक्षण शाळांमध्ये समाविष्ट करणे.
भारतीय साहित्य, तत्त्वज्ञान, विचारसरणी यांचे जागतिक प्रचारासाठी भाषांतर व प्रचार करणे.
सर्जनशील उद्योगांना (चित्रपट, नृत्य, संगीत) धोरणात्मक मदत देणे.
थोडक्यात निष्कर्ष: भारताचा बौद्धिक वारसा
भारताचा जागतिक मंचावरील खरा आणि टिकावदार उदय केवळ GDP किंवा संरक्षणशक्तीमुळे नाही, तर तो भारताच्या ज्ञान, विचार, संस्कृती, विविधता आणि आध्यात्मिकतेमुळे होईल. हेच भारताचे खरे “सॉफ्ट पॉवर” आहे – जे त्याला एक वैश्विक नेता बनवू शकते.
