World Mental Health Today & Mental Health Atlas 2024 जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) ने २०२४ मध्ये प्रकाशित केलेल्या “World Mental Health Today” आणि “Mental Health Atlas 2024” या अहवालांतून मानसिक आरोग्याबाबतचे गंभीर चित्र समोर आले आहे. कोविड-१९ नंतर अद्ययावत करण्यात आलेला हा अहवाल दाखवतो की मानसिक विकार लोकसंख्या वाढीपेक्षा अधिक वेगाने वाढत आहेत आणि आत्महत्या अजूनही जगभरातील मृत्यूचे एक महत्त्वाचे कारण ठरत आहे.
आत्महत्येची आकडेवारी
२०२१ मध्ये सुमारे ७.२७ लाख लोकांनी आत्महत्या केली. प्रत्येक आत्महत्येच्या मागे साधारणपणे २० प्रयत्न होतात. विशेष म्हणजे, तरुणांमध्ये (युवकांमध्ये) आत्महत्या हे मृत्यूचे प्रमुख कारण आहे. संयुक्त राष्ट्रांच्या शाश्वत विकास ध्येयांनुसार २०३० पर्यंत आत्महत्या एक-तृतीयांशने कमी करण्याचे लक्ष्य ठेवले आहे, मात्र सध्याच्या ट्रेंडनुसार जास्तीत जास्त १२% घटच होऊ शकेल असे WHO चे म्हणणे आहे.
मानसिक आरोग्य विकारांचे प्रमाण
सध्या जगभरात १ अब्जाहून अधिक लोक मानसिक आरोग्य विकारांनी ग्रस्त आहेत. त्यातील दोन-तृतीयांश विकार हे नैराश्य (Depression) आणि चिंता (Anxiety) यांशी संबंधित आहेत.
२०११ ते २०२१ दरम्यान मानसिक विकारांचे प्रमाण वाढून १३.६% झाले आहे.
२०-२९ वर्षे वयोगटातील तरुणांमध्ये हे विकार सर्वाधिक वेगाने वाढत आहेत.
पुरुषांमध्ये: ADHD, Autism Spectrum Disorder, बौद्धिक अपंगत्व अधिक सामान्य.
महिलांमध्ये: Anxiety, Depression, Eating Disorders (खाण्याचे विकार) जास्त प्रमाणात.
वय आणि लिंगाचे नमुने
Anxiety विकार बालपणातच (१० वर्षांपूर्वी) सुरू होतात.
Depression प्रामुख्याने ४० वर्षांनंतर दिसतो, आणि ५०–६९ वयोगटात सर्वाधिक प्रमाण असते.
पुरुष व महिला यांच्यात विकारांचे स्वरूप वेगळे असल्याचे अहवाल दाखवतो.
मानसिक आरोग्य सेवा – आव्हाने
WHO च्या मते, भारतासह अनेक देशांमध्ये मानसिक आरोग्य सेवेत गंभीर त्रुटी आहेत.
मानसोपचार खाटा व सुविधा अपुऱ्या आहेत.
बहुतेक ठिकाणी निधी अपुरा आहे.
ग्रामीण भागात प्रशिक्षित मानसोपचारतज्ज्ञ, मानसशास्त्रज्ञ, परिचारिका व सामाजिक कार्यकर्त्यांची मोठी कमतरता आहे.
अजूनही अनेक रुग्णालये कस्टोडियल (कैदेसारखी) पद्धतीने चालतात, उपचारात्मक दृष्टिकोन कमी दिसतो.
रुग्णांना कलंक (Stigma) व सामाजिक बहिष्काराचा सामना करावा लागतो.
उपचारातील अडथळे
भौगोलिक व आर्थिक कारणांमुळे सेवा सहज उपलब्ध होत नाही.
अनेक कुटुंबे उपचाराचा खर्च किंवा प्रवासाचा खर्च परवडवू शकत नाहीत.
औषधांची उपलब्धता विस्कळीत होते, ज्यामुळे उपचार सातत्य राहत नाही.
गंभीर मानसिक विकारांमुळे उत्पन्न घटते, कर्ज व आर्थिक संकट वाढते, आणि सामाजिक बहिष्कार होतो.
सुधारणा उपाय – WHO चे सुचवलेले धोरण : World Mental Health Today & Mental Health Atlas 2024
मानसिक आरोग्यासाठी जास्त निधी आणि मजबूत नेतृत्व आवश्यक.
मानसोपचार सेवा सामान्य रुग्णालये आणि तृतीयक आरोग्य केंद्रांमध्ये एकत्रित करणे गरजेचे.
बहुविद्याशाखीय संघ (Doctors + Psychologists + Social Workers) तयार करणे.
Community-based care वाढवणे व मानसिक विकारांवरील कलंक कमी करणे.
रुग्णांना दीर्घकालीन मदत देणारी Continuum of Care (अखंड काळजी साखळी) उभारणे.
WHO चा २०२४ चा अहवाल सांगतो की जग मानसिक आरोग्य संकटाच्या टोकावर आहे. आत्महत्या आणि मानसिक विकार जलद गतीने वाढत आहेत. यासाठी केवळ औषधोपचार नव्हे तर समाजातील कलंक कमी करणे, समुदाय पातळीवरील सेवा वाढवणे आणि आरोग्य व्यवस्थेत मानसोपचाराचा समावेश करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
