सुरुवात कशी झाली?
भारतात बँकिंगची सुरुवात ब्रिटिश काळात झाली. पहिली आधुनिक बँक म्हणजे बँक ऑफ हिंदुस्तान (1770), पण ती फार काळ टिकली नाही. नंतर प्रेसिडेन्सी बँका (जसे बँक ऑफ बंगाल – 1806) स्थापन झाल्या. ह्यांचं पुढे विलिनीकरण होऊन 1921 मध्ये इम्पिरिअल बँक ऑफ इंडिया झाली, जी पुढे स्टेट बँक ऑफ इंडिया बनली (1955). भारतीय बँकांचा इतिहास
राष्ट्रीयीकरणाचा महत्त्वाचा टप्पा (1969 आणि 1980)
स्वातंत्र्यानंतर सरकारने लक्षात घेतलं की खाजगी बँका फक्त मोठ्या उद्योगपतींसाठी काम करत होत्या. सामान्य लोक, शेतकरी, लघुउद्योग यांच्यापर्यंत बँकिंग पोहोचत नव्हतं.
म्हणून:
1969: तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी 14 मोठ्या खाजगी बँका राष्ट्रीयीकृत केल्या.
1980: आणखी 6 बँका राष्ट्रीयीकृत झाल्या.
हे पाऊल बँकिंग “सर्वसामान्यांसाठी” उपलब्ध करून देण्याच्या दिशेने मोठं वळण ठरलं.
1991 नंतर उदारीकरण आणि खासगी बँकांचा उदय
भारताने 1991 मध्ये आर्थिक उदारीकरण केलं.
खासगी व परकीय बँकांना नव्याने भारतात येण्याची मुभा मिळाली.
ICICI, HDFC, Axis सारख्या नवीन पिढीच्या बँका उदयाला आल्या.
स्पर्धा वाढली आणि ग्राहकांना चांगल्या सेवा मिळू लागल्या.
बँकांचे विलीनीकरण (2017 नंतर)
सरकारने बँकिंग क्षेत्र अधिक बळकट करण्यासाठी अनेक सार्वजनिक बँकांचे विलीनीकरण केले. उदाहरण:
2020 मध्ये PNB + Oriental Bank + United Bank
Bank of Baroda + Dena Bank + Vijaya Bank
यामुळे बँकांचे आर्थिक आरोग्य सुधारले, खर्च कमी झाला, आणि सेवा सुधारली.
डिजिटल बँकिंग आणि UPI क्रांती (2016 नंतर)
UPI (Unified Payments Interface) मुळे भारतात डिजिटल पेमेंट्समध्ये अभूतपूर्व वाढ झाली.
Google Pay, PhonePe, BHIM App यासारख्या अ‍ॅप्समुळे शहरीच नव्हे तर ग्रामीण भागातही डिजिटल व्यवहार सहज झाले.
2022-23 मध्ये भारत UPI व्यवहारात जगात आघाडीवर होता.
निष्कर्ष: भारतीय बँकांचा इतिहास
भारतीय बँकिंग क्षेत्र ब्रिटिश काळातील मूळ बँकांपासून ते डिजिटल युगातील UPI क्रांतीपर्यंत मोठ्या बदलांतून गेले आहे.
आजचा बँकिंग क्षेत्र जास्त लोकाभिमुख, पारदर्शक आणि तंत्रज्ञान-आधारित आहे.
