२०२५ चा रसायनशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार — “धातू-सेंद्रिय चौकटींचे (MOFs) शिल्पकार

विजेते : नोबेल रसायनशास्त्र पुरस्कार 2025

MOF म्हणजे काय?

मेटल-ऑर्गॅनिक फ्रेमवर्क (MOF) म्हणजे धातूच्या आयनांना सेंद्रिय रेणूंनी जोडून तयार झालेली जाळ्यासारखी स्फटिक रचना.
या रचनेत अत्यंत सूक्ष्म पण मोठ्या पोकळ्या (pores) असतात, ज्या वायू किंवा द्रव पदार्थ साठवू शकतात.

 प्रमुख वैशिष्ट्ये

• अतिशय छिद्रयुक्त आणि हलके पदार्थ

• सानुकूल करण्यायोग्य — म्हणजे विशिष्ट रासायनिक वापरासाठी बदलता येतात

• पर्यावरणपूरक — प्रदूषण नियंत्रण, स्वच्छ पाणी आणि हरित ऊर्जा क्षेत्रात उपयुक्त

MOF चे उपयोग

1. 🌫️ कार्बन डायऑक्साइड साठवणे आणि शोषणे – हवामान बदल नियंत्रणासाठी

2. 💧 वाळवंटातून पाणी मिळवणे – हवेतून आर्द्रता साठवून स्वच्छ पाणी तयार करणे

3. ⚗️ रासायनिक अभिक्रियांना गती देणे – उत्प्रेरक म्हणून वापर

4. ☣️ विषारी रसायने गाळणे – पाणी आणि हवेचे शुद्धीकरण

विजेत्यांचे संशोधन कार्य

सुसुमु कितागावा (जपान)

• लवचिक आणि “श्वास घेणारे” MOFs तयार केले — जे वायूंना आत-बाहेर वाहू देतात.

• रसायनशास्त्रात MOFs च्या लवचिकतेचा नवीन वापर दाखवून दिला.

रिचर्ड रॉबसन (ऑस्ट्रेलिया)

• तांबे आयनांचा वापर करून पहिला सुव्यवस्थित MOF तयार केला.

• आण्विक पातळीवरील साठवण आणि विभाजनाची संकल्पना सादर केली.

ओमर एम. याघी (यूएसए)

• अतिशय स्थिर आणि मजबूत MOFs विकसित केले.

• पाणी संकलन, कार्बन कॅप्चर आणि औद्योगिक अनुप्रयोगांसाठी MOFs चा वापर प्रचलित केला.

इतिहास आणि महत्त्व

आज हजारो प्रकारचे MOFs अस्तित्वात आहेत आणि ते ऊर्जा, पर्यावरण आणि औद्योगिक क्षेत्रात क्रांती घडवत आहेत.

बक्षीस तपशील

• एकूण रक्कम: ११ दशलक्ष स्वीडिश क्रोनर

• वाटप: तीन विजेत्यांमध्ये समान वाटून

या संशोधनाचे व्यापक महत्त्व

MOFs मुळे मानवाला आण्विक पातळीवर पदार्थांचे रचनात्मक नियंत्रण मिळाले आहे.
यामुळे भविष्यात स्वच्छ पाणी, हरित ऊर्जा आणि प्रदूषण नियंत्रण यांसाठी नवे उपाय मिळू शकतात.

थोडक्यात : नोबेल रसायनशास्त्र पुरस्कार 2025

“MOFs हे आधुनिक रसायनशास्त्रातील सर्वात बहुआयामी शोधांपैकी एक आहेत — ज्यामुळे पर्यावरण संरक्षण, स्वच्छ ऊर्जा आणि औद्योगिक नवकल्पनांना नवा वेग मिळाला आहे.”